Titel: Hannibal en Scipio – Passages uit de derde decade van Livius’ Ab Urbe Condita
Auteurs: Charles Hupperts en Niels Koopman
Verschijningsdatum: 6 maart 2023

Inleiding

Het thema van het centraal examen Latijn 2024 is leiderschap. Ook dit jaar verzorgt Eisma hiervoor de eindexamenbundel. Op het menu staan passages uit Livius’ Ab Urbe Condita. De auteurs, Charles Hupperts en Niels Koopman, hebben een volledige uitwerking verzorgd van de syllabus voor het CE Latijn. In dit artikel wordt inhoud en opzet van de bundel nader toegelicht.

Opzet van het pensum en cultuurhistorische inleidingen

Hannibal en Scipio. Passages uit de derde decade van Livius’ Ab Urbe Condita is een volledige uitwerking van de syllabus voor het eindexamen Latijn 2024. Het thema van het pensum is: leiderschap, dat wordt uitgewerkt aan de hand van passages uit de Tweede Punische Oorlog over Hannibal en de Scipio’s. De keuze van de teksten is vooral bedoeld om het briljante veldheerschap van Hannibal te belichten en te laten zien dat Scipio Africanus een ander soort leider is.

Hoofdstuk	Inhoud
1	In hoofdstuk 1 maakt de leerling kennis met Livius als historicus. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan de bronnen die Livius voor zijn beschrijving van de Tweede Punische Oorlog heeft gebruikt.
2 Praefatio	Daarna volgt hoofdstuk 2 met een beschrijving van de historische achtergronden ingedeeld in drie perioden: de koningstijd, de republiek en (voor zover Livius deze periode heeft meegemaakt) de keizertijd.  Ook bevat het hoofdstuk een uitgebreid en helder verslag van de Punische Oorlogen. Het hoofdstuk wordt groots afgesloten met de inleiding op de Latijnse tekst: de praefatio van Livius’ Ab Urbe Condita.
3-13	In hoofdstuk 3-13 worden de gebeurtenissen uit de Tweede Punische Oorlog weergegeven als een doorlopend verhaal. De voorgeschreven passages worden in context geplaatst door in- of uitleidingen.
3-6 Bk 21	In hoofdstuk 3 wordt de aanleiding tot de tweede Punische oorlog besproken, waarbij we kennismaken met Hannibal als persoon. Daarna, in hoofdstuk 4, staat Hannibals welbekende tocht over de Alpen centraal. Het hoofdstuk bevat prachtige illustraties die tot de verbeelding van de leerlingen spreken. Dan wordt In hoofdstuk 5 de focus verplaatst naar de Romeinse kant; het is de beurt aan Scipio om het leger toe te spreken bij de Ticinus. Vervolgens keren we in hoofdstuk 6 terug naar het Carthaagse kamp en moedigt Hannibal zijn soldaten aan. Aan het eind van dit hoofdstuk wordt ter uitleiding op de redevoeringen het hierop volgende gevecht tussen de twee legers besproken.
7 Bk 23	Na de strijd bij de Ticinus en enkele andere veldslagen, lezen we in hoofdstuk 7 (aan de hand van passages uit boek 23) Hannibals oproep aan de Carthaagse senaat om versterkingen in de strijd tegen Rome. Er wordt ingestemd met Hannibals verzoek, maar pas na een hevig debat.
8 Bk 25	In hoofdstuk 8 lezen we over de inname van Tarentum. Deze stad viel onder het gezag van de Romeinen, maar ontsnapt hieraan met hulp van de listige Hannibal.
9 – 10 Bk 26	In hoofdstuk 9 en 10 worden Hannibal en Scipio wederom tegenover elkaar gezet. Hannibal arriveert voor de poorten van Rome en Scipio wordt verkozen tot opperbevelhebber. Aan de hand van verscheidene illustraties wordt duidelijk gemaakt dat de edelmoedigheid van Scipio een belangrijk thema was in de Europese schilderkunst.
11 Bk 27-28	De rollen worden omgedraaid. De Romeinen nemen in hoofdstuk 11 Tarentum weer in met een list en Hannibal krijgt het moeilijk.
12 Bk 30	Na een aantal militaire successen tegen de Carthagers keert in hoofdstuk 12 Scipio weer terug naar Rome. Hij wil de Carthagers definitief verslaan, door het gevecht te verplaatsen naar Afrika, maar stuit op weerstand. Het prachtige verhaal over het huwelijk van Masinissa en Sophoniba volgt.
13 Bk 30	In hoofdstuk 13 (de epiloog) verlaat Hannibal Italië, na successen van Scipio in Noord-Afrika. De Carthagers voelen zich bedreigd en Hannibal keert met zijn troepen terug om zijn vaderland te verdedigen.   In het tweede deel van het hoofdstuk vindt u aan de hand van jaartallen een overzichtelijke tabel met een samenvatting van de belangrijkste gebeurtenissen in het conflict tussen Rome en Carthago. Deze tabel is voor leerlingen zeer nuttig. De jaartallen die in de syllabus vermeld staan en de leerling dus moeten kennen, zijn dikgedrukt.
14	Hoofdstuk 14 bevat twee teksten over de leiders Hannibal en Scipio ter vergelijking: het verslag van Nepos over Hannibal (vertaald door Niels Koopman) en een passage uit Il Principe van Machiavelli (vertaling van Van Heck).

Gebruiksgemak

Wat u kunt verwachten bij het werken uit de Examenbundel Livius van Eisma:

• Een volledige uitwerking van de syllabus voor het eindexamen Latijn 2024.
• De uitgebreide ondersteuning bij het vertalen die u gewend bent van Eisma. De bundel bevat een uitgebreide annotatie bij de Latijnse teksten, die direct onder of naast de Latijnse teksten is geplaatst. Hierbij is in principe uitgegaan van de basiswoordenlijst 1 van Vox. De eerste Latijnse teksten zijn wat ruimer geannoteerd. Doorgaans bevinden zich op een linker- en rechterpagina de Latijnse tekst met de aantekeningen en de vragen.
• Voor de voorgeschreven teksten in vertaling uit Ab Urbe Condita hebben de auteurs dankbaar gebruikgemaakt van de onvolprezen vertaling van H.W.A. Rooijen-Dijkman.  De vertaling van de Praefatio is afkomstig van F.H. van Katwijk-Knapp. De vertaling van de ter vergelijking opgenomen passages uit Polybius is van de hand van W. Kassies. De teksten in vertaling zijn, waar nodig, van commentaar voorzien.
• Zeer veel vragen en opdrachten bij de Latijnse teksten en de teksten in vertaling; ook zijn er vragen in het kader van het vergelijken van de Latijnse tekst met bestaande vertalingen.
• De auteurs hebben diverse passages uit Polybius opgenomen met de opdracht deze te vergelijken met het verslag van Livius. Hierdoor krijgen de leerlingen een scherper inzicht in de aanpak van Livius.
• Een groot en rijk aanbod aan illustraties.

Hulpmiddelen

Voor de leerling:

• Basiswoordenlijst. In hoofdstuk 17 is op basis van het pensum per (deel van een) passage een samengestelde lijst basiswoorden opgenomen. Deze woorden kan de leerling vooraf aan het vertalen leren. Daarnaast is er bij het lesboek een los katern met de basiswoorden in alfabetische volgorde bijgesloten, zodat de leerlingen makkelijk woorden op kunnen zoeken tijdens het vertalen.
• Latijnse teksten. Ook krijgen de leerlingen een katern met de Latijnse teksten, inclusief inhoudsopgave. Deze teksten zijn opgemaakt met een extra grote regelafstand, zodat zij gemakkelijk hun aantekeningen en vertalingen in dit katern kunnen maken. Elke paragraaf neemt één pagina in beslag.
• Onthoudblokken grammatica en stappenplan vertalen. Een groot aantal belangrijke grammaticale onderwerpen wordt naar aanleiding van de teksten in onthoudblokken herhaald en is in hoofdstuk 16 bij elkaar gezet. Bovendien bevat dit hoofdstuk een stappenplan voor het vertalen.
• Chronologisch overzicht. Hoofdstuk 13 bevat een overzichtelijke tabel met de belangrijkste gebeurtenissen in het conflict tussen Rome en Carthago.
• Achterin het lesboek:
  • Overzicht van de stijlmiddelen en de vertel- en argumentatietechniek met voorbeelden uit het pensum.
  • Tien proefvertalingen
  • Uitgebreide literatuurlijst met betrekking op Livius
  • De tekst van de syllabus.

Voor de docent:

• Docentenboek. In het docentenboek zijn de werkvertalingen bij de Latijnse teksten en de antwoorden op de vragen en opdrachten uit het lesboek opgenomen. Ook vindt u hier de CvTE-minimumlijst en de CvTE-lijst van stilistische middelen met voorbeelden.
• Proefvertalingen. Naast de tien proefvertalingen in het lesboek, bevat het docentenboek dertien extra proefvertalingen voorzien van annotaties en werkvertalingen.
• PowerPoint. Zoals elk jaar zijn er PowerPointpresentaties beschikbaar om in te zetten tijdens de les. De PowerPoints bevatten de Latijnse teksten, de Latijnse teksten met de vertaling eronder en structuurschema’s met een analyse van alle zinnen uit het pensum
• Digitaal materiaal. Voor docenten die met onze bundel werken is het volgende digitale materiaal beschikbaar als PDF- en Word-bestand: de Latijnse teksten, proefvertalingen, basiswoorden per les en de alfabetische woordenlijst.

Over de auteurs

Dr. Charles Hupperts
Charles Hupperts promoveerde in 2000 op het Symposium van Plato en doceerde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was docent klassieke talen en is auteur van vele schoolboeken GLTC, waaronder drie examenbundels over Livius.

Dr. Niels Koopman
Niels Koopman is docent klassieke talen en promoveerde aan de UvA op het proefschrift Ancient Greek Ekphrasis: Between Description and Narration. Hij is onder meer auteur van de innovatieve lesmethode Minerva en het boek Vrijheid en Gelijkheid.

Contact

Wilt u meer weten over de examenbundels van Eisma? Neem dan contact op met onze educatief adviseur Anne Brink, [email protected], of 06 – 10 656 788. Of bestel nu uw exemplaar van de Eindexamenbundel Latijn CE2024.